Opublikowano : 07 września 2014
W publikacjach odnoszących się do zagadnień powiązanych z Myanmarem często pada zdanie “Być Birmańczykiem to być buddystą”. Aby poprawnie odczytać sens tych słów, należy jednak zrozumieć czym właściwie jest buddyzm, nie jako jedna z największych religii światowych, należy spojrzeć na niego z lokalnej perspektywy, gdzie jest on ściśle powiązany ze społeczeństwem birmańskim.
Birmańska wizja historii religii
W odniesieniu do historii buddyzmu lokalna tradycja odwołuje się do „epickiej opowieści” Buddhacarita napisanej przez Aśvaghosę w drugim wieku p.n.e. Historia Buddy Gotamy przedstawiona przez źródła lokalne prezentowana jest odmiennie na terenie Myanmaru niż w europejskich podręcznikach historii religii. Ważna jest pominięta w tych ostatnich postać Bodhisatty, czyli przyszłego Buddy w jego poprzednich wcieleniach. Punktem wyjścia jest jego dawna inkarnacja, w której był pustelnikiem o imieniu Sumedhā, żyjącym setki tysięcy kapp temu (kappa to niesamowicie rozległa jednostka czasu, której nie sposób odnieść do ludzkich lat, często odnosi się ją do tzw. cyklu-świata). Wówczas miał szansę osiągnąć Nibbānę będąc uczniem innego Buddy o imieniu Dīpankara. Jednakże, przepełniony współczuciem postanowił odrzucić Oświecenie, aby w przyszłości wyzwolić z Samsāry (nieustannego procesu odradzania) wszystkie żywe istoty.
Opis rozwoju tej religii na obszarze Myanmaru w tradycji lokalnej również różni się od tej pisanej w duchu europejskiej naukowości. Birmańska narracja wiąże początki buddyzmu na terytorium dzisiejszego Myanmaru z akcją misyjną indyjskiego władcy Aśoki, panującego w państwie Magadha w III wieku p.n.e. Sona i Uttara byli misjonarzami wysłanymi na obszar Myanmaru za czasów jego panowania. Birmańczycy przekonani są, że pierwszymi ludźmi, których Budda spotkał po osiągnięciu Nibbāny byli dwaj bracia, którzy zamieszkiwali tereny współcześnie znajdujące się na obszarze Myanmaru. Jako pierwsi złożyli oni mu ofiarę w formie jedzenia, w zamian otrzymali włosy Buddy. Po powrocie do domu umieścili je w nowo wybudowanej świątyni, znana jest ona pod nazwą Shwedagon w mieście Yangon, jest to najważniejsza współcześnie dla Birmańczyków świątynia na obszarze Myanmaru.
Europejskie badania historyczne datują dotarcie buddyzmu w ten rejon nieco później, a mianowicie w II wieku n.e. Z obszaru Indii przeniknęły tutaj różne szkoły buddyzmu, jak np. sthaviravāda, z której narodziła się później theravāda (tłum. nauka starszych), a także różne szkoły powstałe na gruncie mahāyāny. Nieco później, w drugiej połowie pierwszego milenium n.e. dotarła vajrayāna oraz hinduizm w swojej średniowiecznej odmianie, oparty głównie na kulcie Śiwy i Wisznu. Na obszarze Dolnego Myanmaru buddyzm w tradycji theravāda pojawił się na przełomie VI/VII w. n.e. dzięki królestwu Dvāravati (centralny obszar dzisiejszej Tajlandii), które obejmowało również wspomniane terytoria. Jednakże kluczowe dla losów buddyzmu i Myanmaru były wydarzenia związane z pierwszym znanym z inskrypcji historycznych birmańskim władcą o imieniu Anawrahta. Był założycielem dynastii w Pagan (Górny Myanmar), który na tron wstąpił w 1044 roku. W 1057 roku podbił on stolicę państwa Mon-Thaton, skąd zabrał zarówno manuskrypty kanonu pālijskiego, jak i mnichów z tradycji theravāda. Poczynione przez niego reformy sprawiły, że buddyzm w tej tradycji sukcesywnie zyskiwał na znaczeniu, by stać się ostatecznie dominującą religią na obszarze Myanmaru. Rozwój ortodoksyjnej postaci buddyzmu w tradycji theravāda datuje się kilka stuleci później, wiąże się z panowaniem króla Dhammazedi, który pod koniec XV wieku nawiązał intensywne kontakty z królestwem Kandy (obszar dzisiejszej Sri Lanki). Szkoły wywodzące się z mahāyāny zaczęto marginalizować, a ortodoksja rozwijała się przez następne stulecia, aż do XIX wieku. Później kolonizatorzy brytyjscy odegrali w tym procesie ważną rolę.
Tradycja theravāda
Wyróżnikiem tradycji theravāda jest tzw. kanon pālijski (zbiór nauk Buddy), który współcześnie pozwala na odróżnienie jej od mahāyāny. Pāli jest językiem, w którym spisane zostały nauki Buddy, odnosi się on do szczególnych wyrażeń indyjskich zestandaryzowanych w theravādyjskim kanonie. Nie sposób ustalić, w jakim języku Budda Gotama głosił swoje nauki. Kanon ten w języku pāli nazywany jest Tīpitaka (tłum. trzy kosze), wiąże się to z podziałem na trzy zasadnicze elementy: Vinayę Pitakę, Suttę Pitakę i Abhidhammę Pitakę. Vinaya Pitaka w tłumaczeniu oznacza kosz dyscypliny, zawiera reguły i regulacje umożliwiające zarządzanie Sanghą – zakonnym zgromadzeniem zarówno mnichów, jak i mniszek, odnoszące się do prawidłowego ich postępowania w życiu codziennym. Druga część kanonu, kosz dyskursów – Sutta Pitaka – jest zbiorem analitycznych nauk Buddy Gotamy. Pierwsze dwa kosze powstały na bazie zapamiętanych przez mnichów nauk dawanych za życia swojego nauczyciela. Ostatnia część kanonu, kosz wyższej ekspozycji – Abhidhamma Pitaka – odnosi się do tych samych zagadnień co Sutta Pitaka, lecz odróżnia go fakt, iż jest bardziej scholastyczny. Część ta stanowi suplement rozwijający kosz dyskursów, kompozycja przybiera formę pytań i odpowiedzi. Autorem Abhidhammy Pitaki dla theravādinów pozostaje Budda Gotama. Jeden z rozdziałów o tytule Kathāvatthu przypisuje się mnichowi Moggaliputtcie Tissa Therze, który przewodził Trzeciemu Soborowi Buddyjskiemu w mieście Pātaliputta (dzisiejsza Patna) za czasów panowania króla Aśoki (III w. p.n.e.). Doszło wówczas do wyodrębnienia podstaw późniejszej tradycji theravāda. Filozofia, wiedza i prawda przekazana przez Buddę Gotamę, która znajduje się w Suttach określana jest mianem Dhammy. Jak sugerują buddyści, nie bazują one na spekulatywnej filozofii lub metafizyce, lecz na praktycznym życiowym doświadczeniu.
Buddyzm birmański
Religijność Birmańczyków jest zjawiskiem nieco bardziej złożonym, nie odwołującym się wyłącznie do ortodoksyjnie postrzeganego buddyzmu. W Myanmarze należy raczej mówić o systemie religijnym, gdzie kult istot z innych planów egzystencji (Natów) jest elementem wplecionym w ramy buddyzmu. Właściwie to kult Natów pełni zasadniczą rolę w tworzeniu tożsamości birmańskiej. Należy więc mówić o birmańskim buddyzmie.
Określenie Nat odnosi się do istot z innych planów egzystencji, które mogą wpływać na życie człowieka w sposób dobry bądź zły. Kosmologia buddyjska zakłada istnienie trzydziestu jeden planów egzystencji, w tym:
1. Cztery nieszczęśliwe: istot piekielnych, formy zwierzęcej, głodnych duchów oraz demonów;
2. Jeden ludzki;
3. Sześć niebiańskich zmysłowych planów zamieszkiwanych przez Devy;
4. Piętnaście boskich (Brahma) planów gdzie występują agregaty myśli i materii;
5. Jeden boski (Brahma) plan gdzie mieszkańcy pozbawieni są myśli, pozostając w stanie skupienia;
6. Cztery najwyższe niebiańskie (Brahma) plany, w których nie istnieje zarówno myśl jak i materia.
Naty można podzielić na trzy odmiany: duchy natury różnego rodzaju, Devy zamieszkujące plany niebiańskie oraz duchy posiadające własną biografię, określane mianem „Trzydziestu siedmiu Natów”.
Devy zamieszkują najniższe z niebiańskich planów egzystencji, są to inkarnacje ludzi, którzy byli gorącymi wyznawcami buddyzmu. Ich rolą jest pełnienie straży nad doktryną buddyjską oraz jego wyznawcami. Buddyści birmańscy się ich nie lękają, jednak nie oddawana jest im cześć ze względu na obawę, że przypadkiem Deva zostanie obrażona, wówczas może sprowadzić na człowieka chorobę, śmierć lub inną formę nieszczęścia. Nie każdy może liczyć na pomoc Devy jedynie dlatego, że jest buddystą. Opieka jest roztaczana nad ludźmi, którzy żyją wedle nakazów moralnych i są gorliwymi wyznawcami tej religii.
Naty powiązane z naturą to przeważnie bezimienne istoty, które otaczają człowieka. Powiązane są z drzewami, strumieniami, wodospadami, wzgórzami czy polami uprawnymi. Istoty te są łączone z niebezpieczeństwami, jak i przypadkowymi zdarzeniami naturalnymi, które mogą być źródłem zagrożenia. W strumieniu człowiek może się utopić, drzewo może się złamać i upadając na ziemię zabić przechodzącego pod nim człowieka, są to wydarzenia spowodowane przez Naty. Istoty te są zwierzchnikami swoich domen, bardzo wrażliwymi na ignorancję i niewłaściwe ich uhonorowanie, co może doprowadzić do wyrządzenia przez nich krzywdy. Zjednane stają się strażnikami i obrońcami. Zwykle ofiarowana jest im niewielka ilość betelu, piklowanych liści herbaty czy odrobina gotowanego ryżu. Zasadniczym motywem zjednania Natów natury pozostaje strach przed ich możliwie niebezpiecznym wpływem na człowieka.
Ostatnią kategorią Natów jest grupa „Trzydziestu siedmiu”. Naty te są wcieleniami ludzi, którzy zginęli gwałtowną śmiercią, skutkiem czego w chwili śmierci nie mieli czasu pomyśleć o Buddzie. W odróżnieniu od zdecydowanej większości Natów natury posiadają one swoje imiona i biografie. Nazwa „Trzydziestu siedmiu” nawiązuje do sporządzanych na dworach królewskich list Natów, które przypisane były określonym jednostkom terytorialnym. Lista ta korespondowała z administracyjnym podziałem królestwa birmańskiego, co wpływało na jej zmienność. Liczba trzydzieści siedem nie odnosi się literalnie do liczby Natów, w różnych okresach czasu była to różna ilość, aktualnie jest ona trzy do czterech razy większa.
Religia jest zjawiskiem bardzo ważnym w życiu wielu ludzi, a z pewnością w życiu Birmańczyków zamieszkujących Myanmar. Buddyzm jest obecny w ich życiu na wielu poziomach przez co nabiera on wyjątkowo lokalnego charakteru, zwłaszcza w odniesieniu do magii, rozmaitych mocy, demonów i duchów, które uprzykrzają im życie.